Chia rẽ, vu khống, tin giả: Năm 2025 và những thách thức lớn với các nền dân chủ

Tạp chí đặc biệt

Tỉ phú Elon Musk khẳng định đảng cực hữu AfD là lối thoát cho nước Đức. Trong thông điệp đầu Năm Mới, thủ tướng Đức cực lực chỉ trích. Khủng hoảng chính trị tại Hàn Quốc kéo dài sau khi lực lượng cận vệ của tổng thống Yoon Suk Yeol chống lệnh bắt tổng thống, giới biểu tình cực hữu ủng hộ Yoon lên án « bàn tay Trung Quốc ». Đầu Năm Mới, tổng thống Ukraina hy vọng « tính cách bất thường » và « mạnh mẽ » của Trump có thể giúp « dừng tay » Putin.

Trong dịp Năm Mới, hàng loạt ngân hàng lớn của Mỹ rời khỏi Liên minh các ngân hàng vì mục tiêu zero khí thải (NZBA), trụ cột của cuộc chiến chống biến đổi khí hậu, do lo ngại các can thiệp của Trump. La Haye, Hà Lan, trở thành thành phố đầu tiên trên thế giới cấm mọi quảng cáo cho các hàng hóa, dịch vụ liên quan đến năng lượng hóa thạch (than, xăng dầu, khí đốt), bao gồm quảng cáo cho việc đi lại bằng máy bay. Nỗ lực cắt giảm mạnh khí thải gây hiệu ứng nhà kính có nguy cơ bị xu thế hoài nghi về vai trò của con người với biến đổi khí hậu ngăn chặn. Trên đây là các chủ đề chính của Tạp chí Thế giới đó đây của RFI đầu Năm Mới.

Musk bị cáo buộc cổ vũ cho đảng « phát xít » ở Đức

Ngay trước thềm năm mới 2025, một sự kiện dường như khó tin đã xảy ra : một bộ trưởng tương lai của nước Mỹ trực tiếp khẳng định trên một tờ báo lớn của nước Đức là đảng cực hữu Đức AfD (bị nhiều người Đức coi là một đảng có tư tưởng « phát xít ») là « niềm hy vọng cuối cùng » cho nước Đức, đang « bên bờ vực sụp đổ về kinh tế và văn hóa ». Phát biểu, được đưa ra chưa đầy hai tháng trước khi nước Đức bầu cử Quốc Hội trước kỳ hạn, của một nhân vật quan trọng trong chính quyền Mỹ tương lai, không chỉ là một can thiệp trực tiếp vào đời sống chính trị nội bộ của một quốc gia dân chủ, mà còn là một lối tuyên truyền tấn công vào « năng lực hành động dựa trên lý trí » (Vernünftigen) của cử tri Đức.

Trong bài phát biểu đầu Năm Mới, thủ tướng Đức Olaf Scholz đã cực lực lên án hành động của tỉ phú Mỹ, tung ra vào thời điểm mà nước Đức đang phải đối mặt với hàng loạt thách thức, đảng của thủ tướng mất uy tín trầm trọng. Thông tín viên Pascal Thibaut tường trình từ Berlin:

« Vụ tấn công đẫm máu nhắm vào chợ Giáng sinh ở thành phố Magdeburg khiến 5 người chết và 200 người bị thương, những khó khăn của nền kinh tế Đức, cuộc chiến ở Ukraina. Trong thông điệp Năm Mới, thủ tướng Olaf Scholz nhắc lại rằng đất nước của ông đang bị chấn động bởi hàng loạt khủng hoảng và thách thức lớn. Thủ tướng Scholz bày tỏ lòng kính trọng đối với các nhân viên cứu hộ và các y bác sĩ ở Magdeburg cũng như những người nước ngoài đã đóng góp vào thành công của nước Đức. Ông kêu gọi gắn bó và đoàn kết hơn nữa : “Chúng ta đừng để mình bị chia rẽ bởi bất kỳ ai!’’

Olaf Scholz cũng tấn công mà không nêu thẳng tên Elon Musk, trên mạng xã hội X của mình và trong một bài phát biểu trên báo Đức, đã dành sự ủng hộ hoàn toàn cho đảng cực hữu AfD. Tỷ phú Mỹ còn gọi thủ tướng Đức là “kẻ bất tài”.

Ông Scholz nói : Chính các vị sẽ quyết định tương lai của nước Đức chứ không phải chủ nhân các mạng xã hội. Đôi khi chúng ta có thể có cảm giác là những ý kiến ​​cực đoan nhất sẽ được chú ý nhiều nhất. Nhưng không phải người la hét to nhất là người sẽ quyết định tương lai của đất nước, mà là đại đa số cử tri, bao gồm những con người đáng kính và cónăng lực hành động dựa trên lý trí (Vernünftigen). Điều này cũng sẽ đúng với cuộc bầu cử sắp tới ngày 23/02.

Chưa đầy hai tháng trước cuộc bầu cử, đảng Dân chủ - Xã hội của thủ tướng tụt xa so với đảng Dân chủ Thiên Chúa Giáo. Đảng cực hữu AfD (viết tắt của đảng Alternative für Deutschland, tạm dịch là đảng vì Một Giải pháp khác cho nước Đức), đứng thứ hai trong các cuộc thăm dò dư luận, với khoảng 20% cử tri ủng hộ. »

Đúng vào ngày cuối cùng của năm, Musk thay đổi tên và hình đại diện trên mạng X, trong ít giờ đồng hồ. Tên gọi « Kekius Maximus » với hình con ếch xanh PP gợi nhiều liên tưởng, về một biểu tượng cũ của cực hữu Mỹ (biểu tượng của hận thù, theo ADL), một loại đồng tiền điện tử hay một nhân vật trong phim Võ sĩ giác đấu. Hành động gây xôn xao của Musk có một dụng ý rõ ràng, hay chủ yếu để đánh lạc hướng chú ý của công chúng ?

Những ẩn ý trong phát biểu của Musk…

Để làm rõ hơn những gì nguy hiểm thực sự trong các phát biểu của tỉ phú Mỹ, thủ tướng Scholz có thêm một bài nhận định trên tuần báo Đức Sterne, ngày 04/01. Trong « những tuyên bố thất thường » (nguyên văn tiếng Đức « den erratischen Äußerungen ») của Musk, Olaf Scholz tách biệt những gì chỉ liên quan đến cá nhân ông (được coi là thứ yếu), với các lời lẽ ca ngợi quan hệ mật thiết giữa đảng cực hữu Đức với chế độ Putin, và nỗ lực làm suy yếu quan hệ Mỹ và Liên Âu.

• Đọc thêm - Giới tài phiệt công nghệ Mỹ “tiếm quyền” Nhà nước : Trump phải đề phòng Musk ?

Trên thực tế, Musk không chỉ tấn công thủ tướng và tổng thống Đức. Nhà tỉ phú thân cận với tổng thống đắc cử Mỹ trong những ngày gần đây đã tung ra hàng loạt lời lẽ « nhục mạ » nhắm vào Ủy Ban Châu Âu, bị cáo buộc hành động « phản dân chủ », tước quyền của Nghị Viện Châu Âu, hay ủng hộ đảng cực hữu Anh, kêu gọi bầu cử sớm tại nước này… Le Monde nhìn thấy trong các lời lẽ tưởng như « thất thường » của Musk, sự tiếp nối của chính sách « chống lại nền dân chủ », « chống châu Âu » của Donald Trump. Cách nay 8 năm, ngay khi mới lên cầm quyền, Trump cũng đã chọn nước Đức làm mục tiêu tấn công. Giờ đây, theo Le Monde, đến lượt Musk liên tục tung ra những lời lẽ « nhục mạ » trong lúc tổng thống tái đắc cử dường như tỏ ra « chừng mực hơn ».

… và cuộc phản công của Liên Âu

Theo chuyên gia về chủ nghĩa tân tự do Ilan Kapoor, đại học York ở Toronto (Canada), đối với cả Musk và Trump, « nền dân chủ, việc đối thoại/tranh luận, chuyện bất đồng quan điểm, hay nhà nước phúc lợi là các cản trở cho kinh doanh ». Còn theo hai chuyên gia, Jose Ignacio Torreblanca và Giorgios Verdi, thuộc Hội đồng Quan hệ Đối ngoại châu Âu (ECFR), mưu đồ của Musk là sử dụng nền tảng X, để « lôi kéo dân chúng châu Âu cùng các đảng cựu hữu châu Âu » nhằm chống lại chủ trương giám sát chặt mạng X của Liên Âu (đặc biệt kể từ khi Quy chế giám sát kỹ thuật số châu Âu, gọi tắt là DSA - Digital Services Act, bắt đầu có hiệu lực từ năm 2023), cuộc phản công về pháp lý của Liên Âu, có mục tiêu không để cho nền tảng này trở thành mảnh đất màu mỡ cho đủ loại vu khống, tin giả, quan điểm sai lạc, gây chia rẽ, đánh lạc hướng công luận.

Đọc thêmVụ bắt giữ ông chủ Telegram, một cảnh cáo của Liên Âu đối với tỉ phú Elon Musk, chủ nhân mạng X ?

Thuyết âm mưu « Trung Quốc can thiệp », hàng triệu người Hàn ủng hộ tổng thống « chiến đấu đến cùng »

Đúng một tháng sau vụ tổng thống Yoon Suk Yeol ban hành lệnh thiết quân luật, kéo dài ít giờ trước khi phải hủy bỏ sau quyết định của Quốc Hội, ngày mùng 3 Tết dương lịch, cơ quan điều tra Hàn Quốc phát lệnh bắt giữ tổng thống để điều tra về tội « nổi loạn ». Lệnh bắt giữ rút cục bất thành sau 6 giờ đối đầu căng thẳng. Lực lượng cận vệ với khoảng 200 người, bao gồm nhiều quân nhân, đã kiên quyết chống lệnh.

Trước ngày cơ quan điều tra ban hành lệnh bắt, tổng thống Yoon, bị đình chỉ chức vụ và bị Quốc Hội yêu cầu phế truất, đã gửi thư cảm ơn những người ủng hộ, và cam kết sẽ « chiến đấu đến cùng ». Nhà báo RFI Nicolas Rocca, chuyên về khu vực Đông Bắc Á, dựa trên việc phân tích các đoạn video về những người ủng hộ tổng thống Yoon, ghi nhận một « thuyết âm mưu » phổ biến trên Youtube, về bàn tay can thiệp của Trung Quốc, khiến hàng triệu người tin tưởng rằng lẽ phải thuộc về tổng thống của đảng Quyền lực Nhân dân.

Shin Hae Sik, một người làm Youtube nổi tiếng trong giới siêu bảo thủ, với khoảng 1,6 triệu người đăng ký theo dõi, hô lớn : « Đất nước này đang bị Trung Quốc đánh cắp. Quyền bầu cử của chúng ta bị Trung Quốc đánh cắp. Và bây giờ người ta muốn cướp đi cả tổng thống của chúng ta ». Ông Shin Hae Sik nói tiếp : « Tại sao lại có nhiều người Trung Quốc tham gia vào các buổi thắp nến yêu cầu phế truất tổng thống như vậy ? Tại sao vậy ? Đảng Dân chủ và giới chính trị đang tìm cách để nhượng bộ Trung Quốc nhiều hơn nữa. »

Theo nhà báo Nicolas Rocca, các nhóm siêu bảo thủ, được các hệ phái Tin Lành Phúc âm ủng hộ, truyền bá các quan điểm chống cộng, chống nữ quyền, chống các cộng đồng đồng tính - chuyển giới, và kỳ thị người nước ngoài. Quan điểm được truyền đi bởi chính tổng thống Yoon. Theo truyền thông phương Tây, nhiều người trong cuộc biểu tình ủng hộ ông Yoon, hôm thứ Sáu 03/01, mang cờ Mỹ, hy vọng tổng thống Trump sẽ can thiệp.

Quyền tổng thống quá lớn, thể chế cổ vũ cho đối đầu triệt để tả/hữu ?

Tuy nhiên, khối cử tri muốn ủng hộ tổng thống Yoon đến cùng chỉ là thiểu số. Theo thăm dò dư luận của Joongang Ilbo, nhật báo nổi tiếng theo quan điểm trung hữu, có đến hơn 2/3 cử tri Hàn Quốc cho rằng việc tổng thống ban hành lệnh thiết quân luật là hành động « nổi loạn », như kết luận của Quốc Hội Hàn Quốc, do đối lập kiểm soát.

Theo nhiều chuyên gia, cuộc khủng hoảng chính trị hiện nay tại Hàn Quốc có gốc rễ sâu xa trong thể chế chính trị hiện tại của Hàn Quốc, với cuộc bầu cử tổng thống một vòng, tổng thống tuy chỉ làm duy nhất một nhiệm kỳ, nhưng với quyền lực được cho là tập trung quá nhiều, khiến giới chính trị thường xuyên bị phân hóa đến cực độ, tả hữu coi nhau như thù địch.

Chuyên gia Chung Min Lee, Quỹ Carnegie vì hòa bình quốc tế, lo ngại, nếu gốc rễ này không được sửa đổi, khi tổng thống Yoon bị phế truất, đối thủ đảng Dân Chủ lên thay, đất nước có thể lại rơi vào vòng xoáy luẩn quẩn của lối điều hành độc đoán, « với các trả thù qua lại ». Đối đầu tả hữu trong chính giới, cũng như trong xã hội, dự đoán « sẽ ngày càng trở nên trầm trọng ».

Ukraina: Không khí hoài nghi bao trùm trước ngày Trump nhậm chức

Đức và Hàn Quốc bước vào giai đoạn bất định chính trị, có thể sẽ kéo dài. Ukraina, quốc gia tuyến đầu của châu Âu trong cuộc kháng cự chống lại tham vọng của Nga, cũng đang đứng trước tình trạng bất định chưa từng có kể từ đầu cuộc kháng chiến chống Nga, đã sắp bước sang năm thứ ba. Sự trở lại nắm quyền của Donald Trump tại Mỹ, người từng cam kết sẽ can thiệp để chấm dứt chiến tranh trong vòng 24 giờ, gây nhiều hoài nghi với người Ukraina.

Thông tín viên Emmanuel Chaze tường trình từ Kiev về không khí ngày đầu Năm Mới:

« Người Ukraina hiểu rõ ý nghĩa của việc không chờ đợi ngày mai sẽ ra sao và việc chiến đấu mỗi ngày, và mỗi năm vì tự do của mình. Chính với những lời lẽ này mà tổng thống Volodymyr Zelensky mô tả một năm vừa qua. Năm cũ khép lại trong lúc bất trắc là ám ảnh chính của Năm Mới, vừa bắt đầu với hàng triệu người Ukraina.

Ở đây mọi con mắt đều đổ dồn về phía Washington, đồng minh quan trọng nhất của Kiev cho đến nay, đặc biệt về mặt viện trợ quân sự. Ngày 20/01 tới, khi nhiệm kỳ tổng thống của ông Trump bắt đầu, sẽ có thay đổi trong chính sách với Ukraina, mà hiện tại người ta không biết hậu quả sẽ như thế nào về các hậu thuẫn cho Ukraina. Chính sách của chính quyền Trump hoàn toàn chưa rõ ràng trong lúc quân đội Ukraina trong năm vừa qua đã phải hết sức vất vả để chống lại đà tấn công của Nga, đặc biệt là ở miền đông nơi quân đội Nga đang tiến về phía thành phố chiến lược Pokrovsk, có thể sẽ thất thủ trong những tháng tới.

Nếu chiến tranh tiếp tục, Ukraina sẽ phải xem xét lại các phương pháp huy động lực lượng vào thời điểm mà ngày càng có nhiều người Ukraina, dù không phải đa số, đang cân nhắc việc nhượng bộ lãnh thổ sau gần ba năm chiến tranh kinh hoàng.»

Đọc thêmNăm 2025 : Donald Trump và chính sách với Nga về hồ sơ Ukraina

Trong không khí bất an này, ngày mùng 2 Tết Dương lịch, trong một phát biểu trên truyền hình, tổng thống Ukraina Volodymyr Zelensky khẳng định ông đặt niềm tin vào khả năng lèo lái của Donald Trump : với tính cách « mạnh mẽ và khó lường », Trump « có thể giúp chúng tôi ngăn chặn được Putin ».

Ukraina và Nga sẽ phải có các đàm phán để chấm dứt chiến tranh. Điểm mới trong lập trường của tổng thống Zelensky được AFP ghi nhận là Kiev có thể tạm thời chấp nhận « không cố dùng vũ lực để lấy lại các vùng lãnh thổ đã bị Nga chiếm, đổi lại an ninh của Ukraina phải được NATO bảo đảm ». Hãng tin Pháp AFP tiếp xúc với một số người dân Nga tại trung tâm thủ đô Matxcơva dịp đầu năm mới. Theo AFP, đa số dân Nga được hỏi đều muốn sớm chấm dứt chiến tranh, nhưng không ai chấp nhận từ bỏ các vùng đất mà quân đội Nga chiếm được kể từ đầu chiến tranh, chiếm khoảng 20% lãnh thổ của Ukraina.

Mỹ: Vì « sợ Trump và hám lợi trước mắt », nhiều ngân hàng lớn rút khỏi Liên minh vì khí hậu

Một tin không vui với khí hậu. Trong dịp đầu Năm Mới, ngân hàng lớn của Mỹ Morgan Stanley, chia tay với Liên minh các ngân hàng vì mục tiêu hướng đến zero khí thải (Net-Zero Banking Alliance / NZBA). Ra đi trước đó còn có Citigroup, Bank of America, Goldman Sachs và Wells Fargo. Ngân hàng lớn nhất JPMorgan Chase hiện vẫn ở lại trong Liên minh NZBA.

Đọc thêmHiểm họa khí hậu : Ngành ngân hàng thế giới tỉnh giấc

Đây được coi là một đòn nặng nề đối với liên minh vì khí hậu, với sự tham gia của khoảng 140 ngân hàng lớn, thuộc khoảng 40 quốc gia, ra mắt hồi 2021 bên lề COP26, ở Glasgow, Anh Quốc.

Vì sao các ngân hàng lớn của nước Mỹ rời bỏ liên minh vì khí hậu ? Trả lời phóng viên RFI Pauline Gleize, chuyên gia Eric De Lannoy, công ty tư vấn ngân hàng Tenzing Conseil, giải thích :

« Để làm ăn được trong hiện tại, các ngân hàng phải đi theo Donald Trump. Cũng cần phải nhấn mạnh là các ngân hàng này đã ăn nên làm ra chưa từng thấy dưới thời Trump, với chính sách giảm nhẹ các quy định. Các ngân hàng này hành động vì lợi nhuận, nhưng họ đã không tính đến việc về trung hạn, họ sẽ bị thiệt.

Khi có một liên minh hướng đến chấm dứt đầu tư cho việc khai thác các mỏ mới, phát triển các doanh nghiệp liên quan đến năng lượng hóa thạch, lẽ dĩ nhiên sẽ có các luật sư của các doanh nghiệp như vậy khởi kiện các hành động vi phạm luật về cạnh tranh. »

Hiện tại, Ngân hàng Morgan Stanley không giải thích lý do rời bỏ Liên minh NZBA, đồng thời cam kết « vẫn tiếp tục đóng góp vào việc rời bỏ các năng lượng hóa thạch, bằng cách cung cấp cho khách hàng các tư vấn và vốn liếng cần thiết để chuyển đổi mô hình doanh nghiệp ».

Cấm quảng cáo vé máy bay, xe chạy xăng, du lịch tàu biển… : La Haye, thành phố dẫn đầu thế giới

Cuộc chiến vì khí hậu tại Mỹ có nguy cơ bị ngăn chặn đáng kể trong nhiệm kỳ của Trump, trong lúc tại châu Âu, nỗ lực vì khí hậu tiếp tục là một trụ cột trong chính sách của tân Ủy Ban Châu Âu, nhiệm kỳ 2024 – 2029. Theo kênh truyền thông Thụy Sĩ RTS, kể từ đầu năm mới, La Haye (Hà Lan) trở thành thành phố đầu tiên trên thế giới cấm mọi quảng cáo cho các hàng hóa, dịch vụ liên quan đến năng lượng hóa thạch (than, xăng dầu, khí đốt), bao gồm quảng cáo cho máy bay, xe hơi chạy xăng, du lịch tàu biển.

Trả lời RTS, dân biểu địa phương Robert Barker, phụ trách môi trường trong Hội đồng thành phố, người khởi xướng sáng kiến này, nhận xét: « hút thuốc có hại cho phổi, năng lượng hóa thạch cũng tác động rất xấu đến lá phổi của Trái đất », vì vậy lẽ dĩ nhiên phải chấm dứt. Tuy nhiên, vị dân biểu địa phương thuộc đảng Bảo vệ Động vật này nhấn mạnh đây chỉ là một « bước đi nhỏ » trên con đường hướng đến chấm dứt hoàn toàn việc sử dụng năng lượng hóa thạch.

Đọc thêmPhiên tòa lịch sử về khí hậu: Gần 100 nước và 12 tổ chức tham gia

Dường như không phải ngẫu nhiên mà La Haye đi đầu. Thành phố Hà Lan này cũng là nơi đặt trụ sở Tòa án Công lý Quốc tế, nơi đã và đang xét xử nhiều vụ án về khí hậu, mà bị đơn là nhiều tập đoàn kinh tế lớn, và chính quyền nhiều nước. Hiện tại khoảng một chục thành phố ở Hà Lan đang xem xét biện pháp triệt để tương tự. Trên thế giới, có Toronto (Canada), Sydney (Úc) và Liverpool (Anh) cũng ủng hộ việc cắt giảm các quảng cáo có hại cho môi trường.

2025: Năm quyết định vì khí hậu và thủ đoạn gieo rắc hoài nghi

Đối với giới bảo vệ môi trường, năm 2025 là một năm có ý nghĩa quyết định với cuộc chiến khí hậu. Các quốc gia sẽ phải sớm đưa ra cam kết cắt giảm mạnh mẽ khí thải trước thềm COP30 (cuối năm tại Brazil), và phải hành động thực sự, để bảo đảm vào năm 2030 khí thải giảm tối thiểu 43% so với năm 2019. Đây là mức giảm cho phép giữ nhiệt độ Trái đất tăng không qua mức tăng 1,5°C so với thời tiền công nghiệp (theo Hiệp định Paris), bởi vượt quá mức này, các thảm họa thiên tai sẽ hết sức nặng nề, mà nạn nhân trước hết là dân cư các nước nghèo, các nước đang phát triển.

Tròn 10 năm sau Hiệp định Khí hậu Paris, việc khí thải toàn cầu có khả năng đạt đỉnh vào năm nay là một minh chứng cho nỗ lực quốc tế có tác dụng. Vẫn còn hy vọng để nhân loạt thoát hiểm ! Nhưng tình hình đặc biệt đáng lo, khi trong hiện tại, tổng lượng cam kết cắt giảm mới chỉ là 2,6%, tức chỉ bằng chưa đầy 1 phần 16 nỗ lực cần có.

Để hành động kiên quyết phải có đủ tri thức đúng. Đáng lo ngại bậc nhất trong năm 2025 này là xu thế nghi ngờ vào việc khí thải gây hiệu ứng nhà kính là nguyên nhân chủ yếu của biến đổi khí hậu nhiều khả năng sẽ gia tăng trong nhiều xã hội, kể cả các xã hội châu Âu (kết quả thăm dò của Ipsos và EDF với hơn 23 nghìn người tại 30 quốc gia, công bố hồi tháng 11/2024).

Đọc thêmCuộc chiến khí hậu: Vì sao thông tin ‘‘bóp méo’’ tiếp tục ảnh hưởng rộng rãi?

Tung tin giả, bóp méo thông tin, đánh lạc hướng là các thủ đoạn gieo rắc hoài nghi. Sách phổ biến quan điểm nghi ngờ là một kênh truyền tải thông tin sai lạc. Cuốn « Unsettled » (dịch qua tiếng Pháp là Climat, la part d’incertitude) của Steven Koonin, cựu thành viên chính quyền Obama, được đông người hưởng ứng tại Pháp, là một ví dụ tiêu biểu. Giới bảo vệ môi trường cảnh giác cao độ khi tổng thống Mỹ trong 4 năm tới sẽ là Donald Trump, người phủ nhận biến đổi khí hậu là do năng lượng hóa thạch.

Đối với nhiều người, sự ưu việt của nền dân chủ so với chế độ độc tài không chỉ nằm ở các định chế pháp quyền mà phần chủ yếu nằm ở năng lực đoàn kết xây dựng xã hội và « năng lực hành động dựa trên lý trí ». Triệt tiêu các năng lực này cũng là triệt tiêu sức mạnh của một xã hội dân chủ. Việc Elon Musk tham gia chính quyền Trump càng khiến nhiều người cảnh giác hơn.

Đọc thêm"Người hùng giải cứu môi trường" Elon Musk có ảnh hưởng đến chính sách khí hậu của Donald Trump?